Samenvattend:
bewustzijn als transcendentie

Transcendentie is een filosofische term die letterlijk staat voor datgene wat aan de andere kant staat. Het is wat het kenbare, ofwel het immanente, overstijgt. In de theologie wordt het verbonden met het godsbegrip. Veel theologische geschriften worstelen in de vertaalslag van het niet kenbare transcendente naar de immanente wereld van de ons bekende begrippen.

Bovenstaande beschouwing van ons bewustzijn laat zien dat de eerder gegeven subject/object beschrijving te beperkt van aard is. Bewustzijn is een fenomeen dat meer is dan een actieve keuze is uit de ons omringende stimuli, het is een dynamiek die uit meerdere lagen en meerdere dimensies bestaat. Bewustzijn als fenomeen laat zich niet in concrete termen en interacties definiëren maar is dynamisch en relationeel van aard. Zijnde de essentie van onze menselijke constitutie, is bewustzijn vanuit haar wezenskenmerk nooit op positivistisch wetenschappelijke wijze te kennen. Ze maakt geen deel uit van de immanente wereld. Wetenschap onderzoekt de empirische werkelijkheid van objecten en is van daaruit beperkt tot het eenvoudige domein van het object-bewustzijn. Ze ontbeert het perspectief en de instrumenten om het domein van bewustzijn te kunnen onderzoeken dat in haar wezen transcendent is.

Het is een grootse uitdaging voor de wetenschapsfilosofie om ten behoeve van de psychologie te onderzoeken of de uitgangspunten en grenzen van de wetenschap opnieuw geformuleerd kunnen worden.