Gewaarzijn

Gewaarzijn zal ik hier definiëren en onderscheiden van bewustzijn. Voor we ons ergens bewust van worden, zijn op lichamelijk niveau de zintuiglijke prikkels al binnengekomen. Dit is het niveau van ons gewaarzijn. In de Gestalt-benadering is de term gewaarzijn een centraal begrip. Net als bij bewustzijn is dit begrip bij nader inzien complexer dan het op het eerste gezicht lijkt. Het is voor mijn betoog belangrijk om deze beide begrippen zo helder en eenduidig mogelijk te onderscheiden. De vloeiende en dynamische verbinding tussen beide zal ik hieronder beschrijven bij het gedeelte over Gendlin.

• Ik zit in een restaurant en kijk opeens verschrikt op. Het volgende moment hoor ik borden op de grond kletteren.
• Ik droom van een rinkelende bel en even later word ik wakker van het geluid van de wekker.
• Ik kom op een totaal onbekende plaats en krijg opeens de indruk dat ik hier eerder ben geweest (déja vu).
• Ik stap een kathedraal binnen. Stilte en een diep ontzag overvallen me. Vervolgens dringt tot me door hoe groots en indrukwekkend dit is.
• ‘Tjee wat is dit lekker’, verzucht ik bij het proeven van een verrassend gerecht dat me wordt voorgezet. Ik weet nog niet wat ik eet maar in mijn allereerste reactie ligt mijn uiteindelijke beoordeling al besloten.
• We realiseren ons, soms tot onze eigen ontzetting, dat we verliefd zijn. Soms is het een verwarrend en onzeker gevoel dat we liever niet zouden hebben.
• De keuze die ik zal maken is van tevoren op neurologisch niveau te zien op een MRI-scan. Ik blijk te hebben besloten wat te gaan besluiten alvorens ik het besluit neem (Ap Dijksterhuis (2007).

Gewaarzijn duidt op de voortdurende stroom van ons lichamelijk ervaren. Deze stroom is zeer omvangrijk. Ons centrale zenuwstelsel is één grote heksenketel van actiepotentialen. Niet alleen prikkels die van buiten, maar ook die van binnen ons lichaam komen zijn hier actief. Het zijn de zogenaamde exogene en endogene prikkels die hier samenkomen. Ongeveer 100 miljard zenuwcellen staan voortdurend met elkaar in verbinding en vormen een microkosmos onder ons schedeldak. Het is duidelijk dat ons lichamelijk gewaarzijn zowel qua hoeveelheid als qua diepte van de prikkels maar voor een miniem klein deel tot ons bewustzijn kan doordringen. Het kloppen van ons hart en de samentrekkingen in ons darmstelsel zullen slechts zelden en meestal alleen bij grote verstoringen tot bewustzijn komen. Ons niet bewuste gewaarzijnsniveau heeft een enorme informatieverwerkingscapaciteit. Hoogleraar psychologie Ap Dijksterhuis (2007) schat deze, in zijn recent verschenen boek ‘Het slimme onbewuste’ op zo’n 12 miljoen bits per seconde. Dit staat in schril contrast met de verwerkingscapaciteit van ons bewustzijn die hij maximaal 60 bits per seconde geeft. Ons onbewuste zou dan zo’n 200.000 keer grotere capaciteit hebben! Op het niveau van gewaarzijn wordt een enorm bestand aan gegevens georganiseerd tot betekenisvolle gehelen. Zo kan bijvoorbeeld wat we zintuiglijk horen, zien en ruiken, zich al op gewaarzijnsniveau organiseren tot het beeld van een aantrekkelijke vrouw. Ze is in beeld al voor we ons hiervan bewust zijn.

Het is de verdienste van de Gestaltpsychologie om dit mechanisme van het organiseren in gehelen, zogenaamde gestalten, te formuleren. Ze onderzocht de wetmatigheden van onze waarneming en bood daarmee een meer dynamische visie op ons psychisch functioneren dan de mechanistische invalshoeken zoals in het structuralisme van Wilhelm Wundt (Misiak, 1966). Het gaf de aanzet tot de veldtheoretische stroming in de psychologie. Hedendaags neurologisch onderzoek laat inderdaad zien hoe onze waarneming al op het niveau van onze hersenstam (Ap Dijksterhuis (2007)) wordt georganiseerd tot betekenisvolle gehelen. De neo-cortex die verantwoordelijk is voor onze bewuste waarneming komt hier niet aan te pas. We kunnen aannemen dat een kat een vogel als een geheel ziet en niet een ongeordende berg sensorische prikkels waar hij instinctief op reageert met jaaggedrag. Een kat zal het verschijnsel echter niet benoemen als zijnde een vogel. Voor een reflectie op het bedreigde vogelbestand en het onnodige leed dat hij aanricht, ontbeert hij de verwerkingscapaciteit van een neo-cortex.

Ons gewaarzijn op lichamelijk niveau dient zich in ons bewustzijn vaak aan als een vaag en onverklaard gevoel dat er ‘iets’ is. Dit is het eerste moment van bewust worden. Het gewaarzijn wordt een preconceptuele bewustzijnsinhoud. Vanaf dit moment verandert het gewaarzijn en ontstaat er een wisselwerking met het bewustzijn. Ont-waren is bewust-worden.